Het sterfbed van Leonardo da Vinci

Op 2 mei 5017 overleed Leonardo da Vinci op zevenenzestig jarige leeftijd op het kasteel Le Clos Lucé in Amboise, een dorpje aan de Loire. Bij zijn overlijden zou de Franse koning François I aanwezig geweest zijn. Leonardo zou in zijn armen gestorven zijn. 
Die gebeurtenis werd beschreven door de Florentijn Giorgio Vasari (1511-1574). Hij is vooral bekend als de eerste kunsthistoricus van de Westerse wereld. In De levens van de meest excellente Kunstschilders, Beeldhouwers en Architecten legt hij de basis voor biografieën over belangrijke Renaissance kunstenaars, waaronder Leonardo da Vinci.
Vasari schrijft over het sterfbed van Leonardo:
” En daar hij inzag dat zijn doodsuur naderde, besloot hij zich te laten onderrichten inzake de … heilige christelijke godsdienst, waarna hij onder veel tranen zijn zonden beleed. … Onverwacht kwam de koning langs, die hem vaak uit genegenheid placht te bezoeken. Leonardo ging dan ook eerbiedig rechtop in bed zitten, … verklaarde zich misdragen te hebben jegens God en de mensheid door in de kunst niet zo te hebben gehandeld als hij had hebben moeten doen. Hierop kreeg Leonardo een aanval, die een voorbode van zijn dood was. En om … zijn lijden te verzachten stond de koning op en ondersteunde het hoofd van de kunstenaar. De aller goddelijkste geest van Leonardo realiseerde dat geen groter eer hem kon overkomen en hij blies zijn laatste adem uit in de armen van de koning op zijn vijfenzeventigste levensjaar”. (EM: Vasari vergist zich: Leonardo was zeven en zestig}

De koning had het werk van Leonardo leren kennen toen hij met zijn troepen de stad Milaan veroverde, een stad waarvan hij meende dat die toebehoorde aan de Franse troon. Hij zag daar Het Laatste Avondmaal, was daarvan zo onder de indruk dat hij het wilde meenemen naar Frankrijk. Maar dat ging niet. Het was een fresco, dus onwrikbaar met een muur verbonden.
Een paar maanden later ontmoette hij in Bologna Leonardo en nodigde hij hem uit te komen werken aan het Franse hof. 
Zo vertrok Leonardo met een paar getrouwen naar Frankrijk. In zijn bagage bevonden zich de schilderijen die hem het meest dierbaar waren. Daaronder het schilderij, dat wij nu als de Mona Lisa kennen.

Aangekomen in Frankrijk installeerde hij zich in het al eerdergenoemde kasteel Le Clos Lucé, dat de Franse koning hem ter beschikking had gesteld. Hij werd benoemd tot ‘ de eerste kunstenaar, architect en ingenieur’ aan het Franse hof. In die functie werkte Leonardo aan de verfraaiing van de kastelen van de koning. Ook maakte hij een plan om in het moerasgebied bij de rivier de Sologne een nieuwe hoofdstad te ontwerpen. Voor de koning was hij zijn belangrijkste adviseur bij kunstaankopen. De twee en veertig jaar jongere Franse koning was zo gesteld op Leonardo dat hij hem zelfs ‘mijn vader’ noemde. Zoals Vasari meldde, overleed Leonardo in het kasteel Le Clos Lucé.

Het beeld van een van de grootste kunstenaars uit de Italiaanse Renaissance, die zijn zonden belijdt en dan overlijdt in de armen van koning, was een zeer geliefd thema in Frankrijk. Dat nam welhaast mythische proporties aan ten tijde van de Romantiek. In het net geopende Louvre kon iedereen toen de Mona Lisa bewonderen. Geschriften van Leonardo werden vertaald en waren voor beschikbaar voor wie dat wilde.
Voor talloze kunstenaars was dit sterfbed van Leonardo een favoriet onderwerp. Een schilderij met deze afbeelding was bij voorbaat verzekerd van een enthousiast onthaal.
Maar is dat verhaal van Vasari wel echt waar? Sommige twijfelaars beweren dat de Franse koning onmogelijk op het sterfbed van Leonardo geweest kon zijn. Hij verbleef toen in het 200km verder gelegen Saint- Germain- en- Laye, waar zich toen het Franse Hof bevond. Zijn vrouw had daar op 31 maart hun eerste zoon gebaard. En de verslagen van de koning vermelden geen enkele reis in de periode tot juli van dat jaar. Anderen beweren dat de koning wel bij dat sterfbed geweest kan zijn, omdat een op 3 mei uitgevaardigde koninklijke order niet door hem was ondertekend. Misschien wel het meest overtuigend is een brief van Melzi, een leerling van Leonardo, die aanwezig was bij het sterfbed. De brief was gericht aan de broer van Leonardo. Hij berichtte hem over de dood van Leonardo. Maar Melzi meldde niets over de aanwezigheid van de koning. Als dat wel zo geweest was, zou hij dat zeker geschreven hebben.
Had Vasari dat verhaal dan uit zijn duim gezogen? Kenners van Vasari roemen zijn streven om uit werken van kunstenaars het ideale beeld van een kunstwerk te bepalen.
Maar veel van de biografieën uit zijn ‘Levens’ zijn doorspekt met voorvallen van nogal anekdotische aard, waarvan de juistheid veelal nu niet meer is vast te stellen. 

PS