In 1516 verliet Leonardo da Vinci (1452-1519) zijn woonplaats Florence op weg naar Frankrijk. De Franse koning François I had hem uitgenodigd bij hem in dienst te treden als hof kunstenaar. Voor Leonardo moet deze reis een definitief vertrek uit zijn geboorteland betekend hebben. Hij was de zestig ruim gepasseerd, een voor die tijd hoge leeftijd. Wellicht ging hij ervan uit niet naar Florence terug te keren. Dat verklaart dat hij op die reis dingen meenam die hem het meest dierbaar moeten zijn geweest: honderden persoonlijke aantekeningen en drie van zijn schilderijen.
Welke schilderijen hij meenam, weten uit het verslag van een bezoek dat de kardinaal van Aragon in 1517 aan Leonardo bracht. Diens secretaris schreef over dat bezoek: “Hij toonde aan de kardinaal een portret van een Florentijnse vrouw, naar de natuur geschilderd en gemaakt op verzoek van Giuliano de Medici, een Johannes de Doper met kind en een Maria met kind, gezeten op de schoot van de heilige Anna” (EM: In Leonardo’s tijd was Giuliano de hoogste bestuurder van de republiek Florence). Maar de naam van de vrouw op het schilderij vermeldde die secretaris niet.
In een biografie die over Leonardo verscheen ongeveer dertig jaar na zijn dood, lezen we dat Leonardo een portret van een Florentijnse vrouw heeft geschilderd. De naam van die vrouw is Mona Lisa, echtgenoot van de Florentijnse koopman Francesco del Giocondo. Dat Leonardo een portret van deze vrouw heeft geschilderd, wordt bevestigd door Agostini Vespucci (neef van de man die Amerika zijn naam gaf). Deze schreef in 1503 dat Leonard een portret van Lisa del Giocondo aan het schilderen was. Dat is wat we weten over dit schilderij. Maar of het schilderij dat Leonardo meenam naar Frankrijk ook hetzelfde schilderij is, weten we niet.
genaamd Mona Lisa, ca 1503, olie op hout, 77x 53 cm, Het Louvre
Wel is meer bekend over de verblijfsgeschiedenis van het schilderij.
Na Leonardo’s overlijden in 1519 verwierf de Franse koning François I het schilderij van de toen nog onbekende vrouw. Na publicatie van Leonardo’s biografie in 1550 krijgt dit schilderij de naam Mona Lisa.
Het schilderij met de naam Mona Lisa bleef in de eeuwen erna deel uitmaken van de collectie van het Franse koningshuis. In 1803 schonk de toenmalige koning het schilderij aan de Franse staat, die het schilderij een vooraanstaande plek gaf in het Louvre. Het schilderij verwierf daarna wereldfaam vanwege de manier waarop de vrouw naar de toeschouwer kijkt. Kijkt, want het schilderij wekt bij de toeschouwer het idee op dat die vrouw naar de toeschouwer kijkt.
Maar we weten niet, ook nu nog niet, wie de vrouw op dit schilderij is. Laten we het schilderij eens van dichtbij bekijken. Het schilderij toont een vrouw, ten halve lijve afgebeeld, leunend tegen iets wat lijkt op een balustrade. Haar rechterhand is over de linker gelegd, symbool van deugdzaamheid en kuisheid. Achter haar zien we een landschap met rotsen, bomen, heuvels rivieren. Zo’n landschap zien we op vrijwel elk schilderij van Leonardo. Maar dat landschap geeft ons geen verdere informatie over de identiteit van de vrouw.
Dan de vrouw zelf. Zij is gekleed in een bruinachtig gewaad, zonder enige opsmuk van sieraden. Ze lijkt bedroefd te kijken. Een aantal kunsthistorici menen dat de vrouw in de rouw is, want de derde zoon van Mona Lisa was een paar jaar vóór het tot standkomen van het schilderij overleden. Maar het is maar de vraag of Leonardo een vrouw in rouw heeft willen weergegeven. De bruine kleur van haar kleren en de wat schrale tint van haar huid kunnen ook veroorzaakt zijn door vuil dat zich in de loop der eeuwen op het schilderij heeft afgezet.
Weliswaar is het schilderij een paar keer schoongemaakt. Maar een grondige restauratie durft niemand aan. Want dan zou het zo maar kunnen dat er een heel andere vrouw tevoorschijn komt. Dat gebeurde met een kopie van de Mona Lisa uit het Prado in Madrid. Na restauratie toont het schilderij het portret van een levendige vrouw. Maar het heeft niet meer die geheimzinnige uitstraling van vóór de restauratie.
Kan de gelaatsuitdrukking van de vrouw ons verder helpen?
Het fascinerende van dit gezicht is dat het echt lijkt te leven. Zij lijkt ons aan te kijken met een blik die de toeschouwer voor raadsels plaatst.
Hoe komt het dat Leonardo erin geslaagd is deze vrouw zo levendig af te beelden? Bekend is dat iemands gelaatsuitdrukking vooral wordt bepaald door de stand van oog- en mondhoeken. Die kunnen een gevoel uitdrukken. Leonardo vermijdt die oog- en mondhoeken met sterke lijnen af te beelden. Slechts nauwelijks waarneembare overgangen van licht naar donker markeren die plekken. Hij laat het aan de toeschouwer over om te bepalen welke gevoelens deze vrouw bij hem oproept. Zo kan toeschouwer niet vaststellen of de vrouw hem nu met een lichte spot of juist wat bedroefd aankijkt. Maar ook een dergelijke gelaatsuitdrukking brengt ons niet verder, hij zou elke vrouw of man zo geschilderd kunnen hebben.
Maar er blijft een lichtpuntje. Kijk eens naar de positie van haar ogen. Die zijn niet symmetrisch geplaatst. Zij kijkt wat scheel. Leonardo moet een bijzondere eigenschap ontdekt hebben van mensen die loensen. Een loenser lijkt iemand aan te kijken, ook al doet die dat niet. Leonardo bereikt daarmee dat de afgebeelde vrouw echt naar de toeschouwer lijkt te kijken.
Maar zou een vrouw ooit accepteren dat zij op een portret van haarzelf scheelziend wordt afgebeeld? Zo’n portret zou zij toch nooit willen?
Als al Leonardo Lisa del Giocondo heeft willen schilderen, dan heeft hij haar gezicht toch wel zo ingrijpend veranderd dat zij zichzelf niet in dit schilderij zou en/of wilde herkennen. Het is de Lisa van Leonardo geworden, niet het portret van Lisa del Giocondo.