Leonardo da Vinci geniet en verdient de faam van een geniaal kunstenaar, een scherpzinnig ingenieur en een onvermoeibaar wetenschapper. Zijn Mona Lisa is een wereldwijd icoon. Hij ontwierp ’s werelds eerste helikopter. Hij deed dat door zichzelf de vraag te stellen: ‘waarom kan een vogel vliegen’.
Zijn hartstochtelijke fascinatie voor alles wat leeft, leidde tot het ontdekken van een belangrijke doodsoorzaak, de vernauwing van bloedvaten (eeuwen later herontdekt, arteriosclerose).
Al tijdens zijn leven was hij een legende. Zijn eerste biograaf, de Florentijn Vasari, – ik citeer hem in zijn wat wollige 16e eeuwse taalgebruik: “Af en toe wordt op een manier die de natuur te boven gaat een individu geboren dat door de hemel met zo’n overdaad aan schoonheid, gratie en talent is begenadigd dat hij ver boven anderen uitsteekt. Al zijn daden lijken geïnspireerd door God en alles wat hij doet is meer van goddelijk dan van menselijk kunnen.”
Maar Leonardo is helemaal van ónze wereld als in een van zijn duizenden handschriften, waarin hij iets wetenschappelijks betoogt, de tekst plotseling stopt. Hij geeft zelf aan waarom: “omdat de soep koud wordt”.
Een van de vroegste schilderijen van Leonardo is dit portret van Ginevra de’ Benci. Zij was toen 16 jaar oud. Ze kijkt streng. Haar ogen staren naar de toeschouwer. Ze straalt wilskracht uit. Het is een smetteloos en puntgaaf gezicht, de huid is krijtwit, het gezicht lijkt gemodelleerd uit het fijnste Chinese porselein. Een jeneverbesstruik achter haar omlijst het gezicht.
Aan de achterzijde van het schilderij heeft Leonardo haar embleem weergegeven, een soort afdruk van haar persoonlijkheid. Centraal de tak van een jeneverbes, een teken van kuisheid. Aan weerszijden van de jeneverbes staan de tak van een laurier en een palmtak. Die symboliseren artistieke aanleg en morele deugd. Op de banderol staat geschreven: ‘Virtutem forma decorat’, vrij vertaald: ‘zij verdient het om mooi te zijn, omdat zij deugdzaam is.’
Het is niet bekend waarom dit schilderij gemaakt is en wie daartoe opdracht heeft gegeven. Maar er zijn wel aanwijzingen. Het is zeker geen huwelijksportret, want dan zou de vrouw naar links kijkend zijn afgebeeld. Bovendien zijn haar kleren te eenvoudig. Ginevra kwam uit een welgestelde familie en voor een huwelijksportret zou zij zich zeker gekleed hebben in dure brokaten kledij en zich getooid hebben met de duurste sieraden. Misschien brengen de vele bewonderaars van Ginevra ons op het spoor. Een daarvan was Pietro Bembo, de Venetiaanse ambassadeur aan het Florentijnse hof. Waarschijnlijk is Bembo de opdrachtgever geweest of heeft hij een bijdrage geleverd aan de totstandkoming ervan. Immers, zijn embleem bestaat ook uit een laurier- en palmtak. En ook is zijn motto ‘Eer en Deugd’ afgebeeld – alleen met infraroodstralen te zien- onder dat van Ginevra.
Dit schilderij toont ons de uitzonderlijke begaafdheid van de nog jonge Leonardo- hij moet toen ongeveer 22 jaar oud geweest zijn. Hij wil afbeelden wat hij met eigen ogen ziet, niet wat tradities hem voorschrijven. Zo was het gebruikelijk een vrouw en profiel af te beelden, want een vrouw moest deugdzaamheid uitstralen en daarom direct oogcontact vermijden. Maar Leonardo breekt hier met deze gewoonte en laat Ginevra de toeschouwer recht aan kijken.
Volgens een andere conventie uit die tijd werden vrouwen steeds binnenshuis weergegeven, tussen de beschermende muren van het familiehuis. Hooguit kon je door een open raam het er achter gelegen landschap zien. Leonardo plaatst haar te midden van een open en uitgestrekt landschap met een meertje, bomen en heuvels.
Ook met dat landschap is iets aan de hand. Het is grijzig blauw gekleurd en wat wazig geschilderd. Leonardo ontdekte dat kleuren in de verte veel minder geprononceerd zijn, dat voorwerpen in de verte minder detail tonen. Door dat verre landschap blauwachtig en wazig te kleuren kon hij de illusie van diepte opwekken.
Leonardo heeft dit portret met olieverf geschilderd, in die tijd voor Italië een revolutionair materiaal, uitermate geschikt om de allerfijnste details weer te geven. Het gekrulde haar van Ginevra lijkt het invallend licht terug te kaatsen. Vloeiende overgangen van licht naar donker maken de welvingen in haar gelaat haast levend, het is geen portret meer, maar een levend gezicht.
Leonardo moest nogal experimenteren met de voor hem nieuwe olieverf. Voor die licht-donker overgangen gebruikte hij geen kwast. Met een doek of misschien wel met zijn handpalm smeerde hij de verf uit om traploos licht in donker te laten overgaan. Hij gebruikte daarvoor ook het topje van zijn vinger. Waarschijnlijk is Leonardo de eerste mens op onze aarde, die zich biometrisch heeft geïdentificeerd.